PsyXpert

Na ingrijpende collectieve gebeurtenissen, zoals een oorlog of ramp, volgt vaak een herdenking voor betrokkenen en nabestaanden. Een van de doelen van herdenken is als overlevende, nabestaande en samenleving om te gaan met de schokkende gebeurtenis. De cognitieve traumatheorie gaat ervan uit dat mensen met posttraumatische stress actuele dreiging ervaren door associaties met de traumatische ervaring uit het verleden. Ook herdenken en het uitvoeren van rituelen kunnen associaties met eerdere ervaringen en bijbehorend negatieve reacties oproepen. Enerzijds kunnen herdenkingen dan als stressvolle en verontrustende gebeurtenissen worden ervaren. Anderzijds roepen herdenkingen gevoelens van verbondenheid, empathie en solidariteit op. In dit artikel gaan we in op de wijze waarop herdenken en rituelen kunnen bijdragen aan het verwerken van traumatische ervaringen. Daarnaast geven we adviezen om dit onderwerp te betrekken in de behandeling van cliënten met posttraumatische stressklachten. Het artikel is grotendeels gebaseerd op het promotieonderzoek en proefschrift van Mitima-Verloop.

In dit themanummer over Kunst en Trauma beschrijft een ervaringsdeskundige haar persoonlijke kijk op dit thema. Voor deze editie hebben we de rubriek ‘antistigmatisering’ weer voor een keer terug gehaald. Deze keer wordt de therapeutische waarde van kunstbeschouwing ontleed aan de hand van persoonlijke ervaringen en voorbeelden van kunstwerken. Deze therapeutische visie op kunstbeschouwing is gebaseerd op het boek Kunst als therapie van Alain de Botton en John Armstrong. Na een korte inleiding wordt beschreven wat de therapeutische interpretatie van kunstbeschouwing inhoudt. Vervolgens wordt de rol die deze manier van kunstbeschouwing kan vervullen en het belang hiervan voor onze samenleving behandeld.

Verlies van dierbaren confronteert nabestaanden met fundamentele vragen over de zin van het leven. Betekenisgeving kan bijdragen aan het ervaren van onder meer coherentie, verbondenheid en transcendentie. Rituelen en symbolische expressies van rouw kunnen betekenisgeving na verlies ondersteunen. In dit artikel gaat het over de rol van betekenisgeving en rituelen bij de behandeling van persisterende en traumatische rouw.

Beeldende therapie is een ervaringsgerichte behandeling, waarin door het maken van kunst herinneringen en emoties geuit worden. Net als beeldende kunst heeft beeldende therapie de mogelijkheid traumatische en positieve herinneringen en emoties te uiten en in beeld te brengen en de mentale gezondheid te verbeteren. Het zichtbare en tastbare karakter van beeldende therapie sluit goed aan bij de vaak woordeloze en zintuiglijke aard van traumatische herinneringen. Ook voor mensen met meervoudige traumatisering, een slecht verbaal geheugen en voor mensen die niet kunnen praten over hun traumatische ervaringen is beeldende therapie een passende behandeling. Ook zij die er wel over kunnen praten, maar die geen contact voelen met de bijbehorende emoties kunnen profiteren van beeldende therapie, waarin dit contact hersteld kan worden. Het hiervoor ontwikkelde protocol ‘Trauma-Focused Art Therapy’ is getest in een pilotstudie en haalbaar en toepasbaar bevonden als individuele, kortdurende traumagerichte behandeling. In een vervolgonderzoek naar Trauma-Focused Art Therapy zijn kwantitatieve en kwalitatieve effecten gemeten: vermindering van traumasymptomen, verbetering van mentale gezondheid. De ervaringen van cliënt en therapeut zijn in kaart gebracht. Groter vervolgonderzoek is gaande. In een casus wordt geïllustreerd hoe deze therapie in de praktijk werkt en wat de bevindingen zijn.

Kan kunst bijdragen aan de verwerking van traumatische ervaringen voor getroffenen? En wat ervaart de beschouwer? Kunstzinnige expressie en het kunnen waarderen van kunstwerken kan niet los worden gezien van de menselijke eigenschap om je dingen te kunnen voorstellen of verbeelden, dat wil zeggen te kunnen mentaliseren en symboliseren. Voor iemand met complex trauma kan kunst een symbolische representatie zijn van een beeld voor wat niet onder woorden gebracht kan worden. Het bevordert mentaliseren en draagt zo bij aan het verwerken van deze ervaring. Kunst als getuigenis maakt dat traumatische gebeurtenissen niet vergeten worden en aan bewustwording van ervaren onrecht. Het biedt erkenning. Als een kunstwerk empathie oproept, kan het engageren, alsmede een relationele ervaring teweegbrengen. Volgens de WHO draagt kunst voor mensen met PTSS of depressie bij aan het verminderen van stress, minder gevoelens van machteloosheid, een beter zelfgevoel en een gevoel erbij te horen.

Simone de la Rie is klinisch psycholoog/psychotherapeut en P-opleider bij ARQ Centrum’45. De la Rie is gespecialiseerd in het werken met vluchtelingen en asielzoekers met trauma en rouw. Over dit onderwerp heeft zij tientallen publicaties op haar naam staan. Ook is ze docent Narratieve Exposure Therapie (NET) en sinds 2023 universitair hoofddocent aan de Open Universiteit. Deze maand is De la Rie gastredacteur voor het themanummer van PsyXpert.